ж ұ ртты н бәріне о р та қ дейді. Б ұд ан сау а д ам қал м а с а ,
сонда елді кім түземек. Ел ішінде ант, серт, ад ал д ы қ, үят
сынды парасатты мінез-құлық әлсіреп барады . Осыны
дұрыс ж о л ға салаты н қолында малы,
аузында сөзі бар
қ а з а қ байлары дес-ек, оларды ң өзі б ұ за қ ы л а р д ы ң сөзін
сөйлеп бұрыс ж о л ға б астауда. Өз бас билігі өз қолынан
кеткен ж ұ р т ты ң халі осы болмақ. Абайды ж егідей жеп
отырған ел басына түскен дерт, содан қү тқар уды ң жо-
лыи таппағаннан туған ш арасы зды қ.
Ғ И Б А Д А Т
(Он екінші сөз)
И м ан термині қ а з а қ санасы н а ислам діні арқылы
енгенмен, келе-келе ар, білімнің (этиканың) басты үғы-
мына айналған. Х алқы мы зды ң ж а қ с ы ж а н д ы иман жүз-
ді дейтіні де содан. М ұсы лм анды қ түсінікте иманды адам
ғибадатсыз болмайды. Ғ ибад ат дегеніміз мұсылманның
өткеретін парыздары. А байды ң айтуынша кімде-кім
иман келтіріп қадір-халінш е ғ н б адат ж а с а п жүрсе, оны
хұп алу керек. Себебі адам білгенін істейді, білмегенін
одан та л а п етуге болмайды. Б ір а қ ,
дейді Абай, ол кісі
осы білгенім жетті, енді әрі үйренудің қ а ж е т і ж о қ
деген
гүсінікке келсе, оны құдай ұрды, ғибадаты ғибадат бол-
майды. Білуге қ ұ м ар лы қты шектеу, т а л а п та н б а у иман-
сыздық. Бұл Абандың ислам дініне ж а с ап отырғаи ре-
ф орм алы қ әрекеті. Білуге қ ұ м а р л ы қ им анды лы қ мәнісі
деу а с қ а қ ой, ол ад ам ны ң
өзінің шексіз дамуын мойын-
д а у деген сөз. И м ан
келтірсең өз әрекетіңе салғы рт
қ а р а м а , салғы ртты қ көз бояушылық. Абай имаң арқы-
лы адам герш ілік табиғаты н аш уға талпынған. Иманды
Абай діни сенім м ағы насы нда ғана емес өзге мәнде де
қолданған.
М ұнда ақын дүниетанымына зор ықпалын
тнгізгён сопылық фнлософняның әсері айқын аңғары ла-
ды. Иманды сенім смес, таным тұрғысында т а л д а у ислам
философиясындағы дсстүр. Абай бұл ж ерде осы қағнда-
і;ы
тек қайталаум ен
шектелмей, х а л ы қ түсінігіне орай
қа з а қ т а р д ы ң
тұрмыстағы,
қарекетіндегі
салғы ртты к
дінінде де орын алып отырғанын көріп қы н ж ы л ған д ы қ-
тан туған ойларыи ортага салған.
142
(І ІЫН ИМАН
(Он үшінші сөз)
Он екінші
сөзде айтылған ғибадат, иман мәселесін
Абай осы сөзде әрі қарай ж алгасты рған. Им аиға түсі-
ніктеме бере келіп, ол иман келтіріп илануға екі түрлі
нәрсе керек дейді: Я, Әуел не нәрсеге иман келтірсе, со-
ның
хақты ғына
ақылмен дәлелдеп илану, оны якини
иман (шын иман) деп атайды. Бүған жету оңай шаруа
емес. Терең оқу керек. Ғ үлам а болу керек. Қ а з а қ ара-
сында
ондайлар не жоқ, не жоқты ң қасы. Екінші біреу-
лер біреулерден естіп, м олдаларды ң айтуымен иланады.
Мүны
таклиди иман (біреуге еріп пман келтіру деген
сөз) дейді. Б ү л ард ы біреу өлтірем деп қорқытса да кө-
ңілі қозғалм астай берік болуы шарт. Абай мүндай иман-
ды са қта у ға қоры қпас жүрек, айнымас, көңіл босанбас
буын керек деп түжырымдайды.
Ел ішіндегі иман келтірушілердің дені таклиди иман
болғанымен, беріктігі жоқ, өмірдің ықпалына қ арай
өтірікті шын деп ант беруден тайынбаушылар. Ондай-
ларды ң
«Қүдай тағал ан ы ң кешпес күнәсі ж оқ» деген
түсінігі бар. Сонда әңгіме қа й д ағ ы иман туралы болмақ.
Бүл мәселеге Абай ж а у а п бермеген, бірақ істің бет пер-
десін ашқан. Иман туралы ойланып-толғанып бір ше-
шімге, ғибрат ж асауға келу әркімнің өз шаруасы. Адам-
ның сеніміне зорлық болмағаны ләзім. Якини иман кел-
тіру үшін логикалы қ тәсіл арқылы Алланың барлығын
ақылмен тан у шарт. Ал егер ақылың оған жетпесе, дә-
лелің болмаса, А ллаға сенгеннен басқа иман келтіруден
әзге не бар. Міне, Абайдың иман туралы өз түжырымы
осы түрғыда болып келеді. Халық арасында ол осы екі
иманды таб а алмаған. «Якини иманы бар деуге ғылымы
жоқ, тақлиди иманы бар деуге беріктігі жоқ...»— дейді
Абай. Онысымен қоймай кеңпейіл қ а з а қ «Қүдай таға-
ланың кешпес күнәсі ж оқ»— деп
ж а л ға н м ақалды қуат
көреді. Міне, осындай қ азақты енді танып көр. Абай да
ойын осы түрғыда ғана өрбіткен. Иман туралы ой өрбі-
тіп,
қа за қ ты ң неге шын нманды танымағаны туралы
дәлел айтпаған.
143
«ТІЛ Ж Ү Р Е К Т І Ң А ЯТҚ А Н ЫН А КӨНСЕ»
жүктеу
Достарыңызбен бөлісу: 
